Soğuk Bir Soruyla Başlamak: Algılarım, Hatıralarım ve Merakım
“Erzurum mu daha soğuk, Kars mı?” sorusu ilk bakışta meteorolojik bir karşılaştırma gibi durur. Oysa bu soru, zihnimde hiçbir zaman sadece derece, rakım ya da kar kalınlığıyla ilgili olmadı. Daha çok şu merakla şekillendi: İnsanlar neden bu soruya bu kadar tutkuyla cevap verir? Neden biri Erzurum deyince “kemiklere işleyen ayazı”, diğeri Kars deyince “nefesi donduran sessizliği” hatırlar? Bu noktada ilgimi çeken şey, soğuğun kendisinden çok, insan zihninde bıraktığı izler oldu. Çünkü algıladığımız soğuk, yalnızca termometrede yazan bir sayı değil; hafızamız, duygularımız ve başkalarıyla kurduğumuz ilişkiler tarafından yeniden üretilen bir deneyim.
Bu yazıda “Erzurum mu daha soğuk Kars mı?” sorusunu psikolojik bir mercekten ele alacağım. Bilişsel süreçlerden duygusal tepkilere, sosyal etkileşimlerden kolektif anlatılara kadar uzanan bir çerçevede, bu karşılaştırmanın zihinsel ve duygusal boyutlarını irdeleyeceğim.
Bilişsel Psikoloji: Soğuğu Nasıl Algılıyoruz?
Algı ve Gerçeklik Arasındaki Mesafe
Bilişsel psikoloji bize şunu söyler: İnsan beyni çevresel uyaranları olduğu gibi değil, yorumlayarak algılar. Soğuk da bu uyaranlardan biridir. Erzurum ve Kars arasındaki “hangisi daha soğuk” tartışması, çoğu zaman gerçek sıcaklık ortalamalarından çok algılanan soğukluk üzerinden yürür.
Araştırmalar, algılanan sıcaklığın bağlama son derece duyarlı olduğunu gösteriyor. Aynı sıcaklık değeri, rüzgâr, nem, açık alan algısı ve hatta ışık düzeyine göre daha soğuk ya da daha ılıman hissedilebiliyor. Kars’ın geniş ve açık coğrafyası, zihinde “daha sert” bir soğuk temsili oluştururken; Erzurum’un yüksek rakımı ve ayazla özdeşleşmiş kültürel anlatıları, bilişsel şemaları farklı bir yönde şekillendiriyor.
Şemalar ve Zihinsel Kısayollar
Bilişsel psikolojide “şema” kavramı, dünyayı anlamlandırırken kullandığımız zihinsel kalıpları ifade eder. “Erzurum soğuğu” ya da “Kars ayazı” gibi ifadeler, aslında kolektif şemaların bir ürünüdür. Meta-analizler, insanların karmaşık bilgileri değerlendirirken sıklıkla zihinsel kestirme yollar (heuristic) kullandığını gösterir. Bu durumda soru şuna dönüşür: Gerçekten hangisi daha soğuk, yoksa hangisi bize daha soğuk gelmesi gerektiği öğretilmiş?
Duygusal Psikoloji: Soğuk ve Hissettirdikleri
Soğuk, Duygular ve Beden
Soğuk yalnızca fiziksel bir deneyim değildir; aynı zamanda duygusal bir durumdur. Deneysel çalışmalar, düşük sıcaklıkların yalnızlık, mesafe ve içe çekilme duygularını artırabildiğini ortaya koyuyor. Bu bağlamda Erzurum ve Kars, yalnızca iklimleriyle değil, hissettirdikleriyle de karşılaştırılıyor.
Bazı vaka çalışmalarında, soğuk iklimlerde yaşayan bireylerin duygusal dayanıklılıklarının daha yüksek olduğu; ancak aynı zamanda duygularını ifade etmede daha ketum olabildikleri görülüyor. Bu noktada duygusal zekâ kavramı devreye giriyor. Soğukla başa çıkmak, sadece kalın giyinmek değil; duyguları tanımak, düzenlemek ve anlamlandırmakla da ilgili.
Anılar, Duygular ve Seçici Hafıza
Duygusal psikoloji bize şunu da hatırlatır: Hafıza tarafsız değildir. İnsanlar genellikle duygusal yoğunluğu yüksek anıları daha net hatırlar. Erzurum’da yaşanan “en soğuk gün” ya da Kars’ta donan bir sabah, hafızada genellenir ve tüm şehre mal edilir. Bu da “Erzurum mu daha soğuk Kars mı?” sorusunun cevabını duygusal olarak belirler.
Burada ilginç bir çelişki ortaya çıkar: Araştırmalar, zamanla olumsuz duyguların şiddetinin azaldığını söylerken; soğuk anılarının anlatıldıkça daha da sertleştiğini gösteren nitel çalışmalar da vardır. Yani soğuk, hatırlandıkça daha soğuk olabilir.
Sosyal Psikoloji: Soğuk Üzerinden Kimlik İnşası
“Bizim Soğuğumuz” Anlatısı
Sosyal psikoloji açısından bakıldığında, Erzurum ve Kars soğuğu birer kimlik unsuruna dönüşür. “Bizim oranın soğuğu meşhurdur” cümlesi, yalnızca bir iklim bilgisi değil; aidiyet ve gurur ifadesidir. sosyal etkileşim içinde bu tür anlatılar pekişir, hatta abartılır.
Sosyal karşılaştırma kuramı, bireylerin kendilerini ve gruplarını başkalarıyla kıyaslayarak anlamlandırdığını söyler. Bu durumda “daha soğuk olma” durumu, zorluklara dayanıklılığın ve güçlülüğün sembolü hâline gelir.
Kolektif Bellek ve Paylaşılan Deneyimler
Kars’ta kar altında yürüyen insanlar ya da Erzurum’da ayazda donan nefesler… Bu imgeler, sosyal belleğin bir parçası hâline gelir. Yapılan saha çalışmalarında, aynı şehirde yaşayan bireylerin soğuğu benzer kelimelerle tarif ettiği; farklı şehirlerde yaşayanların ise aynı sıcaklığı farklı duygularla anlattığı görülüyor. Bu da gösteriyor ki soğuk, toplumsal olarak öğrenilen bir deneyimdir.
Psikolojik Araştırmalardaki Çelişkiler
Alışma mı, Abartı mı?
Bazı araştırmalar, soğuk iklimlerde yaşayan insanların zamanla düşük sıcaklıklara alıştığını savunur. Ancak başka çalışmalar, alışmanın algıyı değil, yalnızca tepkiyi azalttığını öne sürer. Yani insan üşüdüğünü hissetmeye devam eder ama bunu ifade etmez.
Bu çelişki, Erzurum mu daha soğuk Kars mı sorusunun neden net bir cevabı olmadığını açıklar. Çünkü soru, ölçülebilir bir gerçeklikten çok, yaşanmışlıkların ve anlatıların toplamına dayanır.
Psikolojik Dayanıklılık ve Soğuk
İlginç bir başka bulgu da şudur: Zorlu iklim koşulları, psikolojik dayanıklılığı artırabilir; ancak sosyal destek yoksa, bu durum duygusal yıpranmayı da beraberinde getirebilir. Soğuk, insanı hem güçlendiren hem de içe kapatan bir etki yaratabilir.
Kendimize Sormamız Gereken Sorular
Peki biz neden bu soruyu sormaya devam ediyoruz? Gerçekten Erzurum’un mu Kars’ın mı daha soğuk olduğunu mu merak ediyoruz, yoksa kendi dayanıklılığımızı mı ölçüyoruz? Soğuğu anlatırken aslında neyi anlatıyoruz: Havanın sertliğini mi, hayatın zorluğunu mu?
Kendi deneyimlerinizi düşündüğünüzde, soğuk size ne hissettiriyor? Bir meydan okuma mı, yoksa bir yalnızlık duygusu mu? Belki de bu sorunun en dürüst cevabı şudur: Soğuk, insanın içinde başladığı yerde anlam kazanır.
Erzurum mu daha soğuk, Kars mı? Psikolojik açıdan bakıldığında, cevap dışarıda değil; algılarımızda, anılarımızda ve birbirimize anlattığımız hikâyelerde saklıdır.